Gipahinumdoman ni kanhi presidente Joseph Estrada ang katawhan nga nasakmit niya ang 46 ka kampo sa MILF, apil nang labing dako nga Kampo Abubakar sa Maguindanao, sa iyang paglusad og hingpit nga gubat batok sa mga rebelde niadtong 2000. Apan wa niya hisguti ang pagkakalas sa daghang kinabuhi, pagbakwet ug pagkahasol sa panginabuhi sa mas daghan ug padayong pag-islag sa kalinaw sa Mindanao.
Human sa iyang gubat sa Mindanao, may laing gikalingawan si Estrada. Nabisto ang mga eskandalo sa iyang pamunoan. Gi-impeach siya sa House of Representatives ug gipaubos og impeachment trial sa Senado. Dayon gipalagpot si Estrada gikan sa Malakanyang pinaagi sa Edsa Dos.
* * *
Di si Estrada ang unang presidente sa Pilipinas nga nilusad og hingpit nga gubat batok sa mga rebeldeng Muslim. Mao say gihimo ni kanhi presidente Ferdinand Marcos, nga mas bangis kay nagpahimus sa way kinutoban nga mga gahom sa Martial Law ug sa iyang diktadura.
Apan bisan si Marcos nakaamgo nga di gubat ang gikinahanglan sa Mindanao. Nakigsabutsabot siya ug nakakab-ot og pasiunang kauyonan sa kalinaw uban sa MNLF. Wa hinuon hingpit saligi sa mga rebelde si Marcos tungod sa iyang responsibilidad sa Jabidah massacre nga gitumbok nga maoy nakapalapad ug nakahatag og politikanhong direksiyon sa rebelyon sa mga Muslim sa Mindanao.
* * *
Si kanhi presidente Fidel Ramos, nga mas utok pulbora unta kay ni Estrada kay nahimong hepe di lang sa Armadong Kusog kun dili hasta sa karaang PC-INP, hingpit nga niggakos sa sabutsabot sa kalinaw uban sa mga rebelde.
Human naumol ang mas komprehensibong kauyonan sa kalinaw uban sa MNLF ubos ni Chairman Nur Misuari niadtong 1996, nipirma sab og ceasefire agreement uban sa karibal nga pundok sa MILF ubos ni Hashim Salamat niadtong 1997. Matud ni Ramos nakabuylo na unta ang mga proyekto, apil nang tugpahanan ug pantalan sa General Santos City, nga nakapalambo sa ekonomiya sa Mindanao. Hangtod nga gideklarar ni Estrada ang hingpit nga gubat pagbanos niya sa Malakanyang.
* * *
Ang duguong engkuwentro sa Mamasapano sa Maguindanao, nga nisangpot sa kamatayon sa daghang SAF commandos (44 segun sa gobiyerno; 64 segun sa MILF), nga nahitabo 10 ka buwan human napirmahan ang kauyonan sa kalinaw uban sa MILF, maoy pahinumdom nga di sayon ang mga paningkamot sa kalinaw.
Apan di ni igong hinungdan nga paundayonan ang bira sa itom nga mga puwersa nga mopadailos nato pagbalik sa duguong kasaysayan sa pagpanamastamas sa Mindanao. Angay’ng palambuon ang kutas, hinay apan masaaron nga pasiunang kadaogan sa kalinaw. Human sa katuigan sa panag-unay ug pagkabuakbuak tungod sa sayop nga mga pagtuo, angay’ng hatagan og higayon ang Mindanao nga makaamgo sa kamatuoran nga panaghiusa ray makatabang nila pag-angkon sa makiangayong pahat sa kalamboan.