Adunay pangutana kon maayo ba o dili ang Federalismo. Pinasikad sa kasinatian sa ubang kanasuran nga misagop sa federalism, sama sa America ug Canada, nindot ang Federalismo. Applicable ba kini dinhi sa atong nasud, ug natukma ba kini sa atong kinaiya ug kultura?
Sa mga discussion nga gihimo, makaingon kita nga nindot ang federal system, puli sa karon nga unitary system nga sobra ka centralized ang pagpadagan sa pangagamhanan.
Sa pagkakaron, dili pa makatubag ang kinabag-ang hut-ong sa atong katilingban, tungod kay wala pa silay hingpit nga kasayoran unsa kining federalismo. Ug tungod kay maglakip man kini sa paghimog kausaban sa Konstitusyon, labaw pa silang walay hingpit nga kahibawo sa 1987 Constitution, nagpasabot nga wala silay hingpit nga kasayoran unsay i-change sa charter. Unsa kining Cha-cha? Unsa kining Con-Ass?
Nagkinahanglan kini’g masubsob ug massive nga pagpasabot. Ug dili kini sayon. Dili kini madali. Importante ni tungod kay sa plebesito unya unsaon nila pagtubag sa mga pangutana sa mga butang nga wala nila masayri?
Sa ato nang nahisgutan dinhi, kakulang sa panahon maoy nahimong daku nga babag sa pagpahigayon sa Cha-cha ug sa Con-Ass, ug sa tinguha pag-shift ngadto sa federal system of government.
Dugang niini, nakita nga magkinahanglan kita’g daghang kwarta pag-implement unya sa federalism. Estimate sa NEDA: P130 billion. Asa man ta ining kwartaha? Dugang buhis?
Kining maong kwentada, dugang kini sa existing nga galastuan alang sa existing nga mga LGUs, kay sa draft federal constitution, dili man i-abolish ang mga local government.
Magtukod kita’g 18 ka federated regions, lakip sa Bangsamoro ug Cordillera autonomous regions. Kining 18 ka federated states adunay kaugalingon nga executive, legislative, ug judicial branches. Sa ato pa, dugang bureaucracy, dugang opisina, dugang empleyado, dugang gasto sa maintenance, dugang sweldohanan, etc.
Pipila sa mga advantages sa federalismo: Dugang gahum ug panalapi ang maangkon sa mga LGUs, nga maka-chart na kini sa kaugalingong destiny. Tuyo niini mao nga ma-self-reliant na ang mga LGUs, ug dili na kanunay mag-agad ug magsalig sa national government. Laing advantage mao ang kasulbaran sa dugay nang suliran sa Muslim Mindanao pinaagi sa balaud sa Bangsamoro.
Sa pikas nga bahin, gikabalak-an ang dakong gasto pag-establish og daghang layer o ang-ang sa panggobiyerno nga makapaburot pag-ayo sa burukrasya. Ang federalismo makapalig-on sa local political dynasties.
Dugang buluhisan ang pas-anon sa mga lungsoranon. Ug ang katuyoan sa federalismo anaa na kuno sa 1987 Constitution. Nganong mag-Cha-cha pa man? Nganong mag-federalismo pa man?