“Bangon, Lakaw Gihapon”

CEBU, Philippines — Sa atong kinabuhi, adunay panahon nga malukapa kita  gumikan sa kabug-at sa aton’ng gipas-an. Apan taliwala sa maong kalisdanan, kinahanglan matod pa nga molahutay gayud kita ug dili mosurendir hangtod nga matilawan nato ang katam-is sa kalamposan.

Gipamatud-an ni Dinah Penecitos Craven, 65 anyos, nga kon magkugi lang gayud ang tawo, posibli gayud nga moasenso kini.  Nagpuyo si Dinah sa Apas, Cebu City ug maoy tag-iya sa Hat Lady Farm ug Mahayahay Beach didto sa Kawit, Medellin.

Lumad siya sa Siargao Island, Surigao del Norte ug kamagwangan sa walo ka mga anak sa ikaduhang asawa sa iyang amahan.

Public school teachers iyang mga ginikanan apan dili matod pa makasustinir ang sweldo nila sa mga panginahanglan sa pamilya. Sa bukid, nagbuhi sila og baboy aron ilang ibaligya.

“Maguwang man ko, ako ang moatiman sa baboy, mag-ad-ad ko og bani sa saging, isagol sa lamaw,”asoy pa sa negosyante.

Mananom sab sila og mga utanon ug mao kini ang kasagaran nilang sud-an gawas sa isda. Sa bata pa, didto sila nagpuyo sa Nueva Estrella, Socorro, isla sa Bukas Grande sanglit didto man nadistino ilang mga ginikanan isip mga magtutudlo.

Nagtungha si Dinah sa Nueva Estrella Elementary School nga  wala’y balon ug mouli lang matag paniudto. Wala pa’y kuryente sa ilang lugar kaniadto busa maglisod sila og tuon sa ilang mga leksyon. Layo sab kaayo ilang baktason matag buntag aron magsag-ob og tubig ug maligo.

“Magdala mi’g taro, amo na sudlan og tubig ug lukdoon padung sa balay,”paambit pa niya.

Hangtod nga natuman ang hangyo sa iyang mga ginikanan nga ibalhin sa tunghaan sa Dapa, Siargao Island kay mas arang-arang ilang pagpuyo didto.

Nagtungha siya sa hayiskul sa San Nicholas High School hangtod na sa iyang paggradwar.

Nilarga siya sa Manila ug nikuha og pre-nursing sa Far Eastern University pinaagi sa panabang sa duha niya ka mga maguwang sa unang asawa sa iyang amahan. Kay wala man sila’y kwarta pambayad sa boarding house, nakipuyo lang siya sa balay sa iyang iyaan didto sa Manila, motabang lang siya sa lihokon sa balay isip bugti.

Human sa duha ka tuig nga nagtuon og, nag-Nursing proper siya sa Chinese General Hospital-School of Nursing. Niining panahona, iyang mga ginikanan ang nagbayad sa iyang matrikula. Dala na sa ilang matrikula ang bayad sa iyang boarding house.

Lisod matod pa iyang kinabuhi didto sa kaulohan sanglit aduna lang siya’y P150 nga monthly allowance. Usahay dili nalang siya mokaon.

Pipila ka higayon sab siyang nanghangyo sa tunghaan nga pakuhaon siya og exam bisan nga wala pa siya nakabayad sa matrikula.

“Pait kaayo, wala koy mama ug papa, ako ra gyud,”niya pa.

Gumikan sa iyang pagtungha, nalubong sa utang iyang mga ginikanan. Naprenda ang ilang kalubihan ug nabaligya ang mga hayop. Apan giutong lang gyud kini sa iyang mga ginikanan aron lang molampos siya ug makatrabaho na ug makatabang sa pamilya.

Taliwala sa mga kakulian, nigradwar  gayud siya. Nagtanyag dayon siya og serbisyo sa pampublikong tambalanan aron mahatagan og lisensya.

Nibalik siya sa Manila ug nangaplay isip nurse para sa Dubai. Nanginghanglan og two-year experience isip nurse ang maong posisyon, apan nisuway lang gyud siya ug nadawat.

Nagsugod siya og trabaho didto sa Dubai niadtong 1976. Sa wala pa nilarga, gihatagan sila sa agency og $500 para magamit didto sa Dubai apan wala niya kini nadala sanglit iya man kining gilukat sa yuta nga hapit na marimati.

Tumang kamingaw sa nabiyaan nga  pamilya ang iyang gibati didto. Magdawat lang matod pa siya og $300 o P5.00 kada buwan.  Ipadala niya kini tanan dinhi sa Pilipinas kay libre naman sila sa pagkaon ug balay sa ilang kompanya.

Unom ka buwan ang nilabay, nagkauyab sila ni Ian Craven, usa ka British National ug kinsa higala sa iyang roommate.

Pagkapupos sa iyang kontrata sa Dubai, niuli siya sa Pilipinas ug nagtungha og Bachelor of Nursing sa Perpetual Help School of Nursing sanglit Registered Nursing raman iyang nahuman kaniadto.

Aron adunay pang matrikula, nagtrabaho siya isip private nurse matag gabii. “Wala kay tulog, dili ka katuon kay wala may oras,”asoy pa niini kinsa nihuman gyud sa maong kurso.

Nilarga siya sa Singapore, diin didto nagtrabaho iyang uyab ug didto na gikasal. Nagnegosyo siya didto og bags gikan dinhi sa Pilipinas ug nagtrabaho sa real estate. Padayon siya sa pagpadala og kwarta sa iyang mga ginikanan ug pagpatungha sa iyang mga manghod.

Nilungtad siya og 35 ka tuig didto sa Singapore. Hangtod nga niadtong 2008 nakahukom sila sa iyang bana nga dinhi sa Sugbo na manimuyo.

Kay wala man siya’y lingaw, nakahukom siya nga magtukod og organic farm sa iyang napalit nga tulo ka ektaryang yuta sa Guba, Cebu City.

Buot niyang magtukod og organic farm kay nasayod siya nga dili luwas kan-on ang mga prutas ug mga hayop dinhi sa Pilipinas gumikan sa mga chemicals nga gigamit niini.

Nag-hire siya og usa ka tawo nga makamao mag-organic farming. Apan nailad lang siya niini ug nalugi og tulo ka milyon ka pesos. Maong niapil siya og Natural Farming Seminar didto sa Davao ug pag-uli niya iya dayon kining gisuwayan.

Nipalit lang una siya og 12 ka baboy ug 50 ka manok. Naghimo siya og mga natural antibiotics sa mga hayop ug gibuhian lang niya iyang mga manok.

“Kung imong tilawan akong manok ug baboy, wala gyuy baho,”pasigarbo pa niini.

Una niyang gibaligya ang mga baboy ug manok sa iyang mga higala ug kay nakauyon man kini nagkadaghan ang ni-order kaniya hangtod naka-supply siya sa God’s Grace Organic Farm nga tindahan.

Niadtong 2016, hingpit na sab siyang nibuylo sa pagtanom og mga utanon sama sa kamatis, talong, pipino ug uban pa. Natural farming sab iyang gigamit niini ug nindot ang produksyon niini sama sa iyang binuhi nga mga hayop. Iyang ipamaligya iyang mga produkto ngadto sa mga malls ug restaurants. Ginganlan na niya iyang negosyo og Hat Lady Farm.

Gibutyag ni Dinah nga ang iyang kasinatian didto sa bukid sa bata pa siya maoy nag-aghat kaniya nga magmugna og farm.

Giisip niyang sekreto sa kalamposan sa iyang negosyo mao ang padayon niyang pagtuon ug pag-apil og mga seminars.

Tambag ni Dina sa buot magnegosyo mao nga kinahanglan magsugod lang una sa ginagmay. “Kinahanglan sad bayran nimo imong kuhaon sa imong tindahan,”niya pa.

Gawas sa Lady Hat Farm, nanag-iya sab siya og mga apartments ug resort didto sa Kawit, Medellin.

Dili ikalimod nga dako na gyud og kalahian iyang kinabuhi karon kumpara kaniadto. “Because I have an ambition. Pangandoy nako nga makatabang sa akong pamilya. I really work hard,”niya pa.

Hangtod karon, wala’y puas iyang pagtabang ngadto sa iyang pamilya ug nagpabilin siyang mapaubsanon taliwa sa kalamposan.

“Dapat dili ka mapahimuslanon. Dapat naa kay perseverance, ayaw gyud og surindir. Kung matumba ka, bangon, lakaw gihapon.”